Irys (Iris) nazywany kosaćcem, jest byliną kłączową bądź cebulową, należącą do rodziny kosaćcowatych (Iridaceae). Prawdopodobnie powstał poprzez pomieszanie różnych gatunków. Istnieje wiele odmian irysa, jest on bardzo cenioną rośliną. Ilość kształtów i barw irysów jest ogromna.
Wysokość irysów jest dość zróżnicowana, w zależności od odmiany osiągają 20 - 130 cm. Kwiaty rośliny są duże, mają około 5 - 18 cm średnicy, są pojedyncze lub zebrane w kwiatostany. Na jednym pędzie znajduje się zazwyczaj kilka pąków, od dwóch do pięciu i więcej. Przeważnie posiadają sześć płatków, które ułożone są w charakterystycznym trójpodziale (trzy dolne i trzy górne płatki, znamię słupka również jest trójdzielne), o różnorodnych barwach (białych, fioletowych, łososiowych, kremowych, niebieskich, pomarańczowych, różowych, żółtych), najczęściej spotykane kwiaty są dwubarwne. Liście irysów są sztywne, długie i szablaste, bywają również trawiaste. Utrzymują się bardzo długo, dzięki czemu dekorują ogrody przez cały rok.
Irysy występują dość często w stanie dzikim w Europie, Ameryce Północnej, Afryce Północnej i w Azji. Największe uprawy znajdują się we Francji, Belgii i Wielkiej Brytanii. Ze względu na olbrzymią ilość odmian, irysy posiadają podział na kosaćce kłączowe i kosaćce cebulowe. Kosaćce kłączowe posiadają mięsiste pędy podziemne i zaliczamy do nich:
- Kosaćce bródkowe - są najpopularniejszą i najbardziej
ozdobną grupą irysów. Charakteryzują się wielobarwnymi i dużymi
kwiatami. Kwiatostan zbudowany jest z górnych płatków które tworzą
kopułę i dolnych płatków które swobodnie zwisają ku dole, oraz
pokryte są włoskami tzw. bródką, w kolorze pomarańczowym, żółtym
lub białym. Osiągają wysokość 10 - 90 cm, kwitną od końca maja do
końca czerwca, w zależności od odmiany.
- Kosaćce bezbródkowe - zaliczamy do nich odmiany dwu- i trójbarwne o kolorach fiołkowo-niebieskich, białych lub fioletowych. Pędy osiągają wysokość 70 - 130 cm, na których znajdują się 4-7 pąków kwiatowych. Liście kosaćców bezbródkowych przeważnie są długie i wąskie na kształt źdźbła trawy, pełnią funkcję dekoracyjną od wczesnej wiosny po późną jesień. Gatunek ten jest bardzo trwały, ma zdolności utrzymywania się przez kilka lat w tym samym miejscu.
- Kosaćce grzebieniaste - do tej grupy zaliczamy
najmniejsze irysy, o kwiatach osiągających ok. 5 cm i liściach rosnących do 10cm długości oraz 1cm szerokości.
Kwiaty o barwach niebiesko-liliowych zawierają biało-pomarańczową
narośl przypominającą grzebień. Kłącza tych kwiatów są cienkie i delikatne, znajdują się tuż pod powierzchnią ziemi a niekiedy w większej części nad powierzchnią ziemi.
Kosaćce cebulowe posiadają pęd przekształcony w cebulę i czterokanciaste liście. Podzielone są na trzy grupy, które pochodzą
od trzech gatunków:
- Kosaćca żyłkowanego (Iris reticulata) - do tej grupy należą rośliny wcześnie kwitnące (kwitną już w marcu), charakteryzuje je niska wysokość rosną do 15 cm, a liście osiągają do 45 cm długości, oraz siatkowany wygląd łusek zewnętrznych cebuli.
- Kosaćca bucharskiego (Iris bucharica) - kwiaty należące do tej grupy najczęściej zakwitają w kwietniu, kwiaty posiadają barwę biało-żółtą. Osiągają do 40 cm wysokości. Charakterystyczną ich cecha są bardzo kruche korzenie wytwarzane przez cebulę.
- Kosaćca hiszpańskiego (Iris xiphium) - rośliny
należące do tej grupy rosną do 80 cm, posiadają mieczowate liście i jeden kwiat o barwie żółtej, białej, niebieskiej lub wielobarwnej.
Kwitnienie przypada na okres czerwca i lipca.
Irysy wykorzystywane są w celach dekoracyjnych, jako ozdoba
przydomowych ogrodów i skalniaków, znajdziemy wśród nich odmiany do
obsadzania oczek wodnych, a także kwiaty cięte. Hodowcy prześcigają
się w tworzeniu różnorodnych kształtów oraz zestawień
kolorystycznych u tych kwiatów, wynikiem tego jest stowarzyszenie
irysów, które corocznie przyznaje nagrody dla najwspanialszych
odmian. W 1997 r. do światowego rejestru kosaćców, prowadzonego
przez American Iris Society, wprowadzono pierwszą polską odmianę,
którą wyhodował Lech Komarnicki, o nazwie „Biała noc”. Jest to
śnieżnobiały kwiat z lawendową bródką.
Olejek irysowy otrzymywany jest poprzez destylację z parą wodną. Do jego produkcji wykorzystywane są kłącza rośliny. Absolut irysa jest jedną z najdroższych substancji zapachowych na świecie. Głównym składnikiem olejku jest iron, który nadaje aromat fiołkowy, o subtelnej pudrowo-kremowej nucie. Olejek wykorzystywany jest w przemyśle perfumeryjnym, stosowany do wyrobu luksusowych perfum, oraz jako utrwalacz zapachów w różnego rodzaju produktach kosmetycznych. Posiada niezwykłe właściwości upiększające i odżywcze. Ma działanie spowalniające proces starzenia, odprężające, relaksujące i uspokajające. Idealnie nadaje się dla skóry dojrzałej.